Μια σοβαρή έρευνα. Δεν πρόκειται για κάποιο από τα συνηθισμένα «αρπαχτά» βιβλία όπου κάποιος βαρεμένος πιάνει και υμνολογεί την ομάδα του, την ιστορία της, τη φανέλα, τους αθλητές ή το γήπεδο – τέτοια υπάρχουν με το τσουβάλι, από κίτρινους, κόκκινους, πράσινους, μαύρους ή άλλους οπαδούς. Εδώ μιλάμε για αξιόλογη έρευνα, με προσπάθεια που έγινε επί χρόνια σε σώματα εφημερίδων και προσωπικά αρχεία, σε μουσεία και βιβλιοθήκες, με επιστράτευση προσωπικών μαρτυριών – και, βέβαια, με αξιοποίηση πρωτότυπου υλικού. Πρόχειρο παράδειγμα: Η φωτογραφία του εξωφύλλου είναι από το βρετανικό Imperial War Museum και δείχνει το γήπεδο του Παναθηναϊκού, τα απέναντί του «Προσφυγικά» και τις φυλακές Αβέρωφ, τις τελευταίες στις φλόγες, στα διαβόητα Δεκεμβριανά του 1944 (είναι από την επίθεση του ΕΛΑΣ και τη σχετική μάχη στις φυλακές, που έγινε στις 18 Δεκεμβρίου). Επιπλέον, υπάρχουν λίστα με αρκτικόλεξα (ελληνικό και λατινικό, παρακαλώ), όπως σε κάθε ιστορικό βιβλίο που σέβεται τον εαυτό του, εξαιρετικές επισημειώσεις, δυνατό φωτογραφικό παράρτημα (πέρα από τις φωτογραφίες εντός κειμένου) και αλφαβητικό ευρετήριο που διευκολύνει τον αναγνώστη.
Κριτικές για το βιβλίο «Λεωφόρος Ηρώων»
Κριτικη της Ανθουλας Δανιηλ στο diastixo.gr
Δημοσιεύθηκε στις 13 Δεκεμβρίου 2015
Όταν κάποιος αγαπάει κάτι, ό,τι και να είναι αυτό το κάτι, βρίσκει τον τρόπο να το υποστηρίξει. Και εκείνο που έχει βαρύνουσα σημασία δεν είναι η αγάπη για τον αθλητισμό τόσο, όσο για τον μύθο που δημιουργήθηκε πίσω από έναν αθλητικό σύλλογο που έθρεψε τα όνειρα απλών ανθρώπων και ύψωνε το κοινωνικά καταπιεσμένο φρόνημα, όταν η μπάλα υψωνόταν στον αέρα.
Ο συγγραφέας του βιβλίου, Ανδρέας Οικονόμου, είναι νέος. Δεν είναι κάποιο παλιό στέλεχος ή ποδοσφαιρικός θρύλος που ξαναζεί τις αναμνήσεις του γράφοντας. Η Λεωφόρος ηρώων δεν είναι η γενιά του κι όμως έκανε έρευνα, συγκέντρωσε υλικό και έγραψε βιβλίο, δουλειά πρωτότυπη, που θα ζήλευαν πολλοί μεγαλύτεροί του.
Η «Λεωφόρος ηρώων» είναι βεβαίως η γνωστή μας Λεωφόρος Αλεξάνδρας, όπου και το γήπεδο-ναός των αποθεωμένων αθλητών. Τώρα όμως δεν πρόκειται γι’ αυτό, αλλά για την «Ιστορία του Παναθηναϊκού Αθλητικού Ομίλου στα χρόνια του Πολέμου και της Κατοχής (1940-1944)», πράγμα που ξεφεύγει από τον αθλητισμό και μπαίνει στα πεδία των εθνικών αγώνων.
Το βιβλίο προλογίζει ο Χρήστος Πασαλάρης, του οποίου αριστούχος μαθητής ήταν ο συγγραφέας. Ο Πασαλάρης θυμάται τους ήρωες του Παναθηναϊκού, αλλά και του έθνους, Παντελή Καρασεβδά, τον επικοντιστή Γιώργο Θάνο και συγχαίρει τον συγγραφέα που «μπήκε με υποδειγματική σοβαρότητα σε ένα “πεδίο μάχης” που μόνο οι παππούδες του έχουν ζήσει», καθώς επίσης και για τον πλούτο των ιστορικών στοιχείων και για την αντικειμενικότητα με την οποία χειρίστηκε το υλικό του.
Ο συγγραφέας ξεκινάει το «Σημείωμά» του με μότο ένα απόσπασμα από την ομιλία του Μιχάλη Παπάζογλου στη λογοδοσία του Διοικητικού Συμβουλίου στη Γενική Συνέλευση του 1945: «Ο Παναθηναϊκός πρωτοπόρος εις την αθλητικήν κίνησιν της χώρας, υπήρξε και πρωτοπόρος εις τας θυσίας διά τα ιδανικά τα οποία λαμπρύνουν το όνομα της Ελλάδος…» και σημασία έχει η χρονολογία αυτού του αποσπάσματος: 1945. Η καταγραφή αρχίζει από το 1940-41, όταν οι περισσότεροι αθλητές όλων των τμημάτων του Παναθηναϊκού στρατεύτηκαν και πολλοί από αυτούς «χάρισαν στην πατρίδα τη ζωή τους», άλλοι μπήκαν στην «παναθηναϊκή αντίσταση» στη διάρκεια της Κατοχής, άλλοι δημιούργησαν «κρυφό σχολειό» για τη στρατολόγηση μελών σε αντιστασιακές ομάδες και ομάδες σαμποτάζ, άλλοι συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν, άλλοι επέζησαν, άλλοι έλαβαν μέρος στη Μάχη της Κρήτης, στο Ρίμινι, σε καταδρομές στα νησιά του Αιγαίου Πελάγους, άλλοι ύψωσαν τη σημαία στο γήπεδο πριν φύγουν οι Γερμανοί από την Αθήνα. Ο Οικονόμου μάς προειδοποιεί ότι το βιβλίο του κρατάει αποστάσεις από τις εμφύλιες διαμάχες, διότι στόχος του είναι η προβολή των ηρώων και όχι ο οποιοσδήποτε σχολιασμός των πολιτικών πραγμάτων.
Διαβάστε ολόκληρη την κριτική ΕΔΩ
Η Λεωφορος του παθους
Κριτικη του Κωστα Καλφοπουλου στην «Καθημερινη»
Δημοσιεύθηκε στις 7 Σεπτεμβρίου 2014
Σε αντίθεση με όσα ισχύουν επί δεκαετίες στην Εσπερία, η αθλητική ιστοριογραφία στη χώρα μας, όπως και ευρύτερα η κοινωνιολογία του αθλητισμού, είναι, και παραμένει παρά τις όποιες προσπάθειες, «είδος εν ανεπαρκεία». Η ισχνή βιβλιογραφία απαρτίζεται κυρίως από επετειακά ιστορικά λευκώματα, τα οποία εκδίδονται κατά καιρούς για τους αθλητικούς συλλόγους (Παναθηναϊκός επανειλημμένα, ΑΕΚ προσφάτως για τα 90χρονά της, Ολυμπιακός, Εργοτέλης, Αρης Θεσσαλονίκης κ.ά.), που επικεντρώνονται κυρίως στον πρωταθλητισμό, στον οποίο αποδύθηκαν αθλητές και τμήματα, από ευάριθμες θεωρητικές προσεγγίσεις (η εγχώρια ακαδημαϊκή κοινότητα επιδεικνύει συστηματικά υπεροψία, στα όρια της αποστροφής, και επιμένει σε ιδεοληπτικές αγκυλώσεις για το ποδόσφαιρο και εν γένει το αθλητικό δρώμενο) και, τέλος, από τίτλους, που υπογράφονται κυρίως από αθλητικούς δημοσιογράφους, συγγραφείς ή «διανοούμενους», που συχνά διαφημίζουν «ανερυθρίαστα» τα οπαδικά τους αισθήματα.
Ο Ανδρέας Οικονόμου, σε συνεργασία με τον Γ. Κοκοή, παραθέτει ένα σημαντικό έργο που «συνομιλεί» με το βιβλίο του Αλέξανδρου Κιτροέφ («Ελλάς, Ευρώπη, Παναθηναϊκός», 2010) και το ντοκιμαντέρ του Ηλία Γιαννακάκη («Λεωφόρος Αλεξάνδρας. Ενα γήπεδο θυμάται», 2011). Η έρευνά του συμβάλλει σημαντικά στην ιστορία του αθηναϊκού συλλόγου και στη σχετική ιστοριογραφία, καθώς καταγράφει τεκμηριωμένα την αυτοθυσία και τη στράτευση πληθώρας αθλητών και παραγόντων στον αγώνα της χώρας για ελευθερία, επιβίωση και αξιοπρέπεια, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τη Λεωφόρο σε φυτώριο αθλητών στην ειρήνη και μαχητών στον πόλεμο.
Συγκλονιστικές μαρτυρίες
Στη φωτογραφία, που βρίσκεται στο Imperial War Museum του Λονδίνου, απεικονίζεται μια πυκνοδομημένη ήδη εκείνα τα χρόνια περιοχή της Αθήνας, όπου ξεχωρίζει ένα ποδοσφαιρικό γήπεδο: η Λεωφόρος, απέναντι από τα Προσφυγικά και τις Φυλακές Αβέρωφ, ενώ σύννεφα καπνού σκεπάζουν ένα τμήμα της κεντρικής αρτηρίας, και της φωτογραφίας. Η Αθήνα των Δεκεμβριανών, οι Αμπελόκηποι κι η Λεωφόρος των ηρώων, του Αλβανικού Μετώπου και της Αντίστασης. Ενα ορμητήριο αγωνιστών, στη διάρκεια του πολέμου και της Κατοχής, ένα «καταφύγιο» για τους αμάχους, κι ένα γήπεδο που έσφυζε από τον απελευθερωτικό παλμό του ΕΑΜ, λίγο μετά τη «Συμφωνία της Βάρκιζας», λίγο πριν αρχίσει ο αδελφοκτόνος πόλεμος.
Στις σελίδες του βιβλίου τεκμηριώνεται σημαντικό μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας ενός αθλητικού συλλόγου του οποίου τα μέλη θα συστρατευτούν στον αγώνα του ελληνικού λαού για την υπεράσπιση της χώρας. Κι αν σήμερα αυτές οι ιστορίες ηχούν νοσταλγικά είτε παράταιρα, κι απόμακρες πάντως, όπως ο θάνατος στο Αλβανικό Μέτωπο του Μίμη «Μπρακ» Πιερράκου, του πρώτου νεκρού Ελληνα αθλητή στον βωμό της εθνικολαϊκής άμυνας, οι ιστορίες του Πολωνού πράκτορα και σαμποτέρ Γιέρζυ (Γιώργου) Ιβάνωφ (απ’ όπου έχει πάρει και το όνομά του το κλειστό γήπεδο του Ηρακλή Θεσσαλονίκης «Ιβανώφειο») και των συνεργατών του Μιχάλη Παπάζογλου, γενικού γραμματέα του συλλόγου, και του «γιατρού της Αντίστασης» Κώστα Γιαννάτου, μέλους της ΠΕΑΝ, που θαρρείς είναι βγαλμένες από κατασκοπικές ταινίες εποχής ή τα διηγήματα του Γ. Β. Ιωαννίδη, του «σαλταδόρου» Λάκη Σοφιανού, του «ΕΑΜ Παναθηναϊκού», μέλος του οποίου υπήρξε ο (Βυρωνιώτης) επικοντιστής του συλλόγου Γιώργος Θάνος, η έπαρση της ελληνικής σημαίας στη Λεωφόρο από τον διευθυντή του γηπέδου Αντώνη Βρεττό, στις 8 Οκτωβρίου 1944, τέσσερις ημέρες πριν αποχωρήσουν οι Γερμανοί από την Αθήνα, καθώς το BBC ενημέρωνε πως «ξεκίνησε η απόβαση των συμμαχικών στρατευμάτων στην Ελλάδα», ο Αγγελος Μεσσάρης, μέλος του Ιερού Λόχου, όπως θυμάται χαρακτηριστικά ο «ερυθρόλευκος μύθος» Αχιλλέας Γραμματικόπουλος, ο «Μακρονησιώτης» Αντώνης Παπαντωνίου κ.ά., όλες οι αφηγήσεις καταδεικνύουν τους άρρηκτους δεσμούς του ιστορικού συλλόγου με τη μοίρα της πρωτεύουσας και τους αγώνες μιας χώρας που πλήρωσε ακριβά το τίμημα της ελευθερίας.
Διαβάστε ολόκληρη την κριτική ΕΔΩ
Η Ιστορια του Παναθηναϊκου
Κριτικη του Δημητρη Φυσσα στην “Athens Voice”
Δημοσιεύθηκε στις 29 Σεπτεμβρίου 2015
Υπάρχουν κάποιες φορές, σπάνιες, που η στήλη παρουσιάζει κάποιο βιβλίο. Σχεδόν πάντα πρόκειται για κάποια έκδοση που έχει αθηναιολογικό ενδιαφέρον και ταιριάζει στο πνεύμα του City Lover. Μια τέτοια περίπτωση είναι η «Λεωφόρος ηρώων – Η Ιστορία του Παναθηναϊκού Αθλητικού Ομίλου στα χρόνια του πολέμου και της Κατοχής (1940-1944)» του Ανδρέα Οικονόμου. Το βιβλίο μάς ενδιαφέρει πάρα πολύ και για πολλούς λόγους.
Η παλιότερη ομάδα της πόλης. Μιλάμε για την παλιότερη ομάδα και για το παλιότερο ποδοσφαιρικό γήπεδο στην πόλη μας (το παλιότερο γενικά στο λεκανοπέδιο είναι το «Γεώργιος Καραϊσκάκης» του μετέπειτα Ολυμπιακού, που όμως είχε ξεκινήσει σαν το «Ποδηλατοδρόμιο» των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896), άρα το (φιλ)αθηναϊκό ενδιαφέρον είναι εξαρχής δεδομένο.
Δομή και θεματολογία. Το βιβλίο ακολουθεί μια χαλαρή γραμμική χρονολογική εξιστόρηση, από την πρώτη μέρα του πολέμου μέχρι τις αρχές του 1945. Στη διάρκειά τους παρελαύνουν εκατοντάδες αθλητές, παράγοντες, υπάλληλοι και γνωστοί φίλαθλοι του Παναθηναϊκού (αλλά και άλλων ομάδων που αναφέρονται παρεμπιπτόντως), που έδρασαν κατά ποικίλους τρόπους. Αλλά πολλές ανθρώπινες ιστορίες είχαν αρχίσει ήδη προπολεμικά, ενώ πολλές άλλες συνεχίζουν ακολουθώντας τα πρόσωπα μέχρι και για δεκαετίες μετά τον πόλεμο.
Διαβάστε ολόκληρη την κριτική ΕΔΩ
Κριτικες αναγνωστων
Γραφει ο Nos Non Existimos στο goodreads.gr
Mε επιστημονική τεκμηρίωση, περιγραφική ζωντάνια, αγάπη για τους πρωταγωνιστές του και με αξιώσεις σημαντικής συμβολής μέσω πρωτότυπης ιστορικής έρευνας γενικά στην ιστοριογραφία του αθλητισμού κατά την σκληρή περίοδο του ελληνοϊταλικού πολέμου και της τριπλής Κατοχής της Ελλάδας από τον Άξονα (1941-44), ο Ανδρέας Οικονόμου, με πληρότητα, μέτρο και πολιτική αμεροληψία παρουσιάζει την εκπληκτική και άγνωστη ακόμα και στους πιο ένθερμους οπαδούς του ιστορία του Παναθηναϊκού Αθλητικού Ομίλου κατά την περίοδο αυτή.
Με αξιόπιστες και αδιαμφισβήτητες πηγές, σημαντικό φωτογραφικό υλικό και συνεντεύξεις πρωταγωνιστών της περιόδου και ειδικών, ζωντανεύει κεφάλαια της ζωής του Τριφυλλιού με τρόπο που νομίζεις ότι εκτυλίσσονται ξανά μπροστά σου. Ως απλό μέλος του Παναθηναϊκού ΑΟ, όπως ο γράφων, αλλά ακόμα και ως άσχετος με τον αθλητισμό αναγνώστης είναι αδύνατο να μείνεις ασυγκίνητος διαβάζοντας το ημιτελές γράμμα του Μίμη Πιερράκου στη μητέρα του, καθώς το θραύσμα της οβίδας κόβει το νήμα της ζωής του στις κορφές της Πίνδου. Βλέποντας τον επανιδρυτή του τμήματος καλαθοσφαίρισης Δημήτρη Γιαννάτο να αγκαλιάζει τον αδερφό του Κώστα για τελευταία φορά, πριν αντικρύσει όρθιος τις κάννες του εκτελεστικού αποσπάσματος. Τον Μιχάλη Παπάζογλου, καταδικασμένο σε θάνατο, να διατρέφει με κάθε κίνδυνο τον συναγωνιστή του Γεώργιο Ιβανώφ στις τελευταίες του ώρες στις φυλακές Αβέρωφ. Τον Παπακυριακόπουλο να επιδιώκει ρεκόρ πολεμικών μεταλλίων πριν αφήσει την τελευταία του πνοή στο αεροδρόμιο του Ρίμινι. Τον Θανάση Νίκαινα να αγωνίζεται να βρει υλικά για να προσφέρει νεροζούμι στους λιμοκτονούντες αθλητές. Τον Απόστολο Νικολαϊδη να φτιάχνει “κρυφό σχολειό” με παιδιά ορφανοτροφείων και αθλητές στα υπόγεια της Λεωφόρου. Τον Καρασεβδά να γίνεται μέλος της κυβέρνησης του βουνού και να μη λογαριάζει τίποτα με το αειθαλές πνεύμα του. Τον Τσεπαπαδάκη και τον Καραδήμο να δίνουν γερό μάθημα στη μάχη της Κρήτης. Τον Βρεττό να πιάνει τη σημαία χωρίς να πει τίποτα σε κανέναν, να την υψώνει στον ιστό της Λεωφόρου, μετά να τηλεγραφεί την ενέργειά του σε όλες τις αρχές της πόλης. Τον Καλογερόπουλο, τον Μπούμπουλη, τον Βήχο, τον Μερκούρη, τόσους ακόμα. Ατελείωτη σειρά ηρώων που συνθέτουν ένα (απροσδόκητα μεγάλο) μωσαϊκό της κατοχικής Αθήνας και που παρουσιάζονται ως άνθρωποι απλοί, που άφησαν τις πένες, τις μπάλες και τα ακόντια για να υπερασπιστούν την πατρίδα και την ελευθερία. Άνθρωποι με ιδεολογία, με πίστη, με άδολο πατριωτισμό, θαρρείς πως έχουν περάσει αιώνες και όχι μόλις 70 χρόνια από τότε που ήταν δυνατό να σκέπτονται με αυτόν τον υπέροχο τρόπο.
Πολύτιμο ανάγνωσμα όχι για να επιδιωχθεί σύγκριση με την συνεισφορά άλλων σωματείων αλλά για να γίνει σύγκριση των αναστημάτων τους με τα δικά μας. Δεν θα μας αρέσει αυτό που θα δούμε ίσως, αλλά θα είναι μία λυτρωτική αποκάλυψη για τη σημερινή μας κατάσταση.